Aşağıdaki röportaj Kasım 2022’de kurulan Kurye Hakları Derneği Başkanı Mesut Çeki ile Selma Aybal ve Ecehan Balta tarafından gerçekleştirildi. Derneğin “Moto Kurye Örgütlenmelerine Genel Bakış; Kuryelikle İlgili Tespit Edilen Sorunlar ve Çözüm Önerileri Raporu” Türkiye’de platform işçilerinin bir kesiti konusunda önemli bir resim sunuyor. Derneğin çalışmalarını kuryehaklari.org web sitesinden izleyebilir, söz konusu rapora da aynı sayfadan ulaşabilirsiniz.
Kurye Hakları Derneği olarak bir saha araştırması gerçekleştirmişsiniz. Öncelikle tebrik ediyoruz. Sizinle, Internationalist Standpoint olarak Türkiye’de kuryelerin sorunları ve mücadele yöntemleri ile ilgili bir görüşme gerçekleştirmek istedik, kabul ettiğiniz için teşekkür ediyoruz. Herşeyden önce, Türkiye’de moto kuryelerin güncel durumu nedir? Sayıları, çalıştıkları ana alanlar, ana sorunları neler? Kısaca özetleyebilir misiniz?
Sayısı yüz binleri bulan moto kuryeler hakkında genelleme yapmak kolay değil. Kolay olmadığı gibi yanıltıcı da olabilir. Zira tek bir moto kuryelikten bahsetmek de mümkün değil. Moto kuryeliğin Türkiye’de ilk ortaya çıktığı 1990’lı yılların başında kuryelik hakkında konuşmak daha kolaydı. Gümrükten gümrüğe evrak taşıyan ya da ecza depolarında ilaç dağıtımı yapan kuryeler vardı sadece. Fakat yıllar içinde kuryelerin sayısı da faaliyet yürüttüğü sektörler de çalışma biçimleri de arttı. Son 4-5 yılda öyle bir seviyeye ulaştı ki onlarca sektörde yüzlerce değişik iş/işletme de yüz binlerce kurye çalışır duruma geldi.
Bu aynı zamanda tek bir kuryeliğin olmadığı kuryeliklerin olduğu anlamına geliyor. Yemek ve market ürünleri dağıtan, küçük ebatlı mağaza ürünleri ve elektronik eşya dağıtan, evrak ve ilaç dağıtan, altın, para ve yedek parça taşıyan, numune tekstil ürünleri taşıyan, evde denemeli kapıda ödemeli kıyafet ürünleri dağıtan, insanların unuttukları eşyalarını bir adresten diğerine götüren ve aklınıza gelebilecek envai çeşitte ürün ve eşyayı dağıtan kuryelikler ortaya çıktı. Keza bordrolu çalışan, kendi şirketini kurup esnaf kurye olarak faaliyet gösteren, mevsimlik ya da kısa süreli çalışan, gün içerisinde müsait olduğunda paket atan, kayıtlı veya kayıtsız çalışan değişik tipte kuryeliklerden bahsediyoruz.
Haliyle bu çeşitlilik içerisinde kuryelerin ortak sorunları olduğu gibi çalışılan sektöre ve çalışma şekli ne bağlı özgün sorunlar da söz konusu.
Hizmet sektörünün en önemli parçalarından biri olmasına rağmen kuryeliğin henüz yasal güvenceleri şekillenmedi. “Çok Tehlikeli Meslekler Statüsü”ne alınmadığı için “Mesleki Yeterlilik Belgesi” olmadan isteyen herkesin eğitimsiz olarak kuryelik yaptığı bir tablo ortaya çıktı. Sigortalı çalışma, işçi güvenliği ve sağlığı eğitimleri istisnai olarak kaldı. Kendi hesabına çalışma adı altında esnaf kuryelerin güvencesiz çalışması yaygınlaştı. Günlük çalışma saatleri 10-12 derken 14 saatleri bulmaya başladı. Göçmen işçilerin ortalamadan daha düşük ücretle ve güvencesiz çalıştırılması devam etti. Moto kurye iş kazalarının/cinayetlerinin her geçen gün arttığı bir çalışma rejimi ile karşı karşıyayız.
Özetle ifade edecek olursak; moto kuryelerin de bir çok sektördeki işçiler gibi güvenceli iş koşullarına ve insanca yaşamaya yetecek bir ücrete ve sosyal güvenceye ihtiyacı var.
Moto Kurye Örgütlenmelerine Genel Bakış; Kuryelikle İlgili Tespit Edilen Sorunlar ve Çözüm Önerileri Raporu”nuzda “kamu kurumları ne yapmalı?” ve “kuryeler işverenlerden ne bekliyor?” bölümleri vardı. Peki kuryeler onları desteklemek isteyen insanlardan ne bekliyor?
2023 Ocak ayında yayınladığımız “2022 Moto Kurye Ölümleri Raporu”nda da kaza süsü verilmiş cinayetler olarak tanımladığımız kurye ölümlerinde kamu kurumlarının ve işverenlerin sorumluluklarını da ele almıştık. Sorun tarifi yaparken “sorumluluk zinciri”ni tartışmanın önemli olduğuna inanıyoruz.
Kuryelerin sorunlarının çözümünde de yasa yapıcılardan işverenlere, medyadan müşterilere kadar herkesin değişen düzeylerde rolü olacaktır. Kuryelerin çalışma koşullarının ağırlığını gören ve biz kuryelerin yanında olmak isteyen halktan en önemli beklentimiz “empati”. Kuryelerin/motosiklet kullanıcılarının trafikte fark edilmeleri ve sipariş verilirken “hızlı”, “acil”, “hemen” gibi notlar yazılmaması bile kuryelere büyük bir destek anlamına gelecektir. Son dönemde bazı müşterilerde kuryelere karşı duyarlılığın geliştiğini de söylemek mümkün. Sipariş notlarına; “30 dakikada değil sağ salim gelsin”,”kurye dikkatli gelsin”, “hiçbir paket sizin canınızdan değerli değil” gibi cümleleler yazılmaktadır.
Bunun yanı sıra kuryelerin motosikletleri ile girişinin yasak olduğu siteler var. Kuryeler yazın sıcakta, kışın soğukta bu sitelerde bazen üç yüz bazen beş yüz metre ve daha fazla yolu yürümek zorunda kalıyor. Bu sitelerde yaşayanlar site yönetimlerine motosiklet yasağının kalkması için baskı yapabilir.
Ve elbetteki kuryeler kendilerine mobbing uygulayan ve düşük ücret dayatmasında bulunan firmalara karşı dönem dönem boykot çağrısında bulunuyor o dönemlerde halkın tüketimden gelen gücünü kullanarak kendilerini desteklemesini bekliyor.
Kadın kurye sayısının azlığının nedenleri nelerdir? Hizmet verenlerin ve hizmet alanların kadın kuryelere bakışı nasıl?
Kadın kuryelerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Fakat moto kuryelik mesleğinde hala kadın kuryelerin oranı çok düşük durumdadır. Trafik oldukça maskülen bir alan! Erkek egosunun ve dilinin her an üretildiği bir alan! Kadınların trafikte otomobil ile bile varlığı kabul edilmezken, muhtelif söylemlerle aşağılanırken ve pratik tutumlarla taciz edilirken; trafikte fark edilmeyen motosiklet ile trafikte kadın olmak daha da zor. Kadın kuryelerin azlığını kadın motosiklet kullanıcısı sayısının sınırlılığı, trafiğin maskülen karakteri ve moto kuryeliğin erkeklerle özdeşleştirilen bir meslek oluşu ile ilgili olduğunu düşünüyorum. Fakat bu tablonun her geçen yıl değiştiğini söyleyebiliriz. Başta kurumsal bazı firmalar olmak üzere kurye çalıştıran işletme sayısı artmaktadır.
Kadın kuryeler ile görüştüğümüzde çalışma şartlarına dair en çok dile getirdikleri sorunlar; bazı patronların, şeflerin kadın olmalarında kaynaklı küçümseyici yaklaşımlarda bulunmaları, bazı depolarda tacize uğramaları, trafikte kimi şoförler tarafından bilerek sıkıştırılmaları dile getirilirken, müşterilerden kadın olmaktan kaynaklı bir tutum ifade edilmemektedir.
Sizin derneğiniz nasıl kuruldu? Hedefleriniz neler?
Kurye Hakları Derneği bir grup moto kurye tarafından 4 Kasım 2022 tarihinde kuruldu. Derneğimiz amacını tüzüğünde şu şekilde ifade etti; Derneğimiz kuryelerin sorunlarını araştırır, tespit eder, raporlar, farkındalık yaratır. Motorlu, bisikletli, arabalı ve yaya kuryelerin çalışma hayatlarını zorlaştıran sorunlara dair kuryelerle, dernek, sendika ve vakıflarla; ilgili ulusal ve uluslararası kurumlarla, akademisyenler ve yasa yapıcılar ile her türlü ortak çalışmayı yapar. Ayrıca moto kuryeliğin “Çok Tehlikeli Meslekler Statüsü”ne alınması; işçi güvenliği ve sağlığı konusunda faaliyetlerde bulunur. Dernek, kuryelik mesleğinin yasal güvenceye alınması, saygınlık kazanması ve toplumsal duyarlılık yaratılması için; kuryelerin hakları olduğu kadar sorumlulukları konusunda da farkındalık oluşturmak için kurulmuştur.
Kuruluşumuz Kasım 2022’de gerçekleşse de kamuoyuna derneğimizi Ocak 2023’te yayınladığımız “2022 Moto Kurye Ölümleri Raporu” ile duyurmayı tercih ettik. Türkiye’de yayınlanan ilk Moto Kurye Ölümleri Raporu’nda kurye ölümlerinin nedenlerini, sorumluluk zincirini ve çözüm önerilerini ele aldık. Rapor basında geniş yer buldu, kamuoyunda tartışıldı ve TBMM’deki araştırma önergelerine konu edildi.
Eylül 2023’te “Deprem Bölgesindeki Gönüllü Kuryelerin Deyimleri Raporu”nu yayınladık. 15 ilden 30 kurye ile yaptığımız görüşmede dayanışma çalışmaları ile birlikte olası depremlere hazırlık konusunda sahada motosikletleri ile çalışan kuryelerin önerilerini toparladık. Raporunu ilgili tüm kurumlara ulaştırdık. 20’den fazla ilde çok sayıda kurye tarafından O raporumuz dağıtımı gerçekleştirildi.
Tüzüğümüzde ifade ettiğimiz gibi farkındalık çalışmalarını sürdürmeyi, alana dair raporlamaları geliştirmeyi başta kurye örgütlenmeleri olmak üzere emek örgütleri ile işbirliğini büyütmeyi hedefliyoruz.
Esnaf kuryelerin örgütlenmelerinin yolunun açılması nasıl sağlanabilir, bununla ilgili öngördüğünüz yapılması gereken şeyler nelerdir?
Esnaf kuryelerin çalışma prensipleri ve yaşadıkları zorlukları Moto Kurye Örgütlenmelerine Genel Bakış; Kuryelikle İlgili Tespit Edilen Sorunlar Ve Çözüm Önerileri Raporu”muzda ayrıntılı olarak ele aldık. Görüştüğümüz 25 kurye örgütlenmesinin temsilcilerinin önerilerini derledik. Güvencesiz ve örgütsüz çalışmayı neredeyse kural haline getiren esnaf kuryelerin örgütlenmesine dair kurye örgütlenmelerinin ortak bir akıl etrafında bir araya gelmesinin kritik olduğuna inanıyoruz. Kurye örgütlenmeleri “esnaf kuryelik kaldırılmalı” ve “esnaf kuryelik düzenlenmeli” diye iki ayrı fikir etrafında kümelenmektedir. Esnaf kuryeliği bizzat esnaf kuryelerle tartışmak, onların eğilimleri doğrultusunda örgütlenme modellerini şekillendirmek gerekiyor. İşverenin “patron kurye” diyerek sözde “iş ortağı” ilan ederek işçi örgütlenmelerinden uzak tuttuğu esnaf kuryeleri onlara rağmen bir sendikada ya da dernekte örgütlemek çok mümkün değil. “Esnaf Kuryeler Tartışıyor” toplantılarını yaygın olarak gerçekleştirmek, çıkan önerileri bir havuzda toplamak esnaf kuryelerin örgütlenme modellerini açığa çıkaracağını düşünüyoruz.
Moto kuryelerin bir çatı örgütü altında toplanıp birlikte mücadele etmesiyle ilgili planlanan bir çalışma var mı?
Moto kuryeler bugüne kadar, dernek (federasyon- konfederasyon), sendika, birlik, dayanışma ağı, komite ve en son olarak da kurye odası şeklinde örgütlenme pratiğine sahiptir. Fakat en yaygın tercih edilen örgütlenme modelinin dernekleşme olduğu ifade edilebilir.
Son raporumuz ile ilgili yaptığımız araştırmada tespit ettiğimiz 69 dernek farklı federasyonlar altında bir araya gelirken tüm federasyon tek bir konfederasyon çatısı altında toplanmayı başaramamıştır. Kuryelik alanında faaliyet yürütme iddiasında bulunan 6 sendika farklı konfederasyonlara ve eğilimlere bağlı hareket etmektedir ve bugüne kadar aynı masa etrafında bir araya gelmeyi başaramamıştır. Keza birlik, dayanışma ağı, komite, biçimindeki örgütlenmeler de belli bir ideolojik yapılanmanın kurye çalışması görünümünü aşamamaktadır. Kurye odası yeni kurulmuş ve o da yalnızca bazı dernek ve federasyonların desteğini ile hareket etmektedir.
Mevcut tablonun özeti bu durumdayken bir çatı örgütlenmesinin zemininin olduğunu düşünmüyoruz. Sahadan ve camiadan gözlem ve bilgiye dayanarak söyleyecek olursak da görünen gelecekte bir çatı örgütlenmesi planı bulunmamaktadır.
Diğer ülkelerdeki moto kurye örgütlenmeleri ile ortak çalışmalar yapma konusuna nasıl bakıyorsunuz?
Elbette ki ortak çalışmalar yapılabilir. Dayanışma içinde olduğumuz Kurye Haber sitesi dünyanın birçok ülkesinden kurye eylemlerinin haberlerini yapıyor. Son bir yılda onlarca ülkede kurye grevleri ve protesto konvoyları gerçekleştirildi. Taleplere bakıldığında büyük benzerlikler görülüyor. Düşük ücret ve güvencesizlik her yer için geçerli. Ayrıca çok uluslu ve küresel çevrimiçi şirketlerin farklı ülkelerde binlerce kurye çalıştırdığını biliyoruz. Başta aynı şirketin farklı ülkelerde çalışan kuryeleri olmak üzere küresel çapta bir kurye hareketini yaratmak mümkün. Moto kurye örgütlenmeleri arasındaki networklerin geliştirilmesi ortak birlikleri, ortak mücadele gündemlerini, dayanışma eylemlerini ve çok uluslu şirketlere karşı küresel bir kurye grevini örgütlemek mümkün.
**
Bu röportaj ilk olarak Internationalist Standpoint dergisinde yayınlandı. İngilizcesi için.